روابط انساني
تا آنجا كه به روابط انساني مربوط ميشود، همان تكنولوژيهاي اطلاعاتي كه قادرند ما را به هم متصل سازند، ميتوانند در عين حال با در اختيار گذاشتن توهمي از با هم بودن، ما را از داشتن يك ارتباط روياروي با همنوعان جدا سازند. مثلاً در حالي كه در تهران چايخانههاي سنتي تجديد حيات مييابد، در شيكاگو قهوهخانههاي اطلاعاتي رونق دارد. وقتي در چايخانههاي تهران مباحثات بين رؤساي شركتها ممكن است خصوصي و روياروي صورت گيرد، در قهوهخانههاي شيكاگو رؤسا ميتوانند از فنجان قهوه داغ بنوشند، در يك بحث كاملاً رسمي با فردي در آن سوي قاره شركت كنند و در همان حال از طريق پايانههاي رايانهاي كه بر ايشان فراهم آمده در بزرگراههاي اطلاعاتي سير و سياحت كنند. (Van,1996) در امريكا اين انوع قهوهخانههاي رايانهاي رونق زيادي يافته است.
هر چند مشتريان قهوهخانههاي اطلاعاتي ممكن است با فرد كنار دست خود مباحثه نداشته باشند، ولي ميتوانند با ديگر مسافران شبكة اطلاعاتي كيلومترها دورتر صحبت داشته باشند! از امتيازات ديگر اين قهوهخانههاي رايانهاي امكان امتحان و انتخابي است كه در اختيار مشتريان پش از تصميم قطعي براي خريد نرمافزارها يا سختافزارهاي جديد قرار ميگيرد.
علي رغم اينكه ظاهراً تكنولوژيهاي جديد، ارتباطات مرزهاي جغرافيايي و فواصل بين مردمان را از جا برداشته است، از جهت ارتباطات ميان فردي يا چهره به چهره، بسياري از ساكنين دهكدة جهاني، مرزهاي جديدي بين خود و كساني كه در محيط بلافصل آنها همچون خانه، اجتماع، اداره وحتي قهوهخانههاي اطلاعاتي زندگي ميكنند به وجود آوردهاند. به طور مثال در ادارات امروزي چندان غريب به نظر نميرسد كه دو همكار كه دفاترشان كنار هم است از طريق پست الكترونيكي يا پست صوتي با هم ارتباط برقرار كنند؛ درست مثل اين كه از لحاظ جغرافيايي فاصله زيادي با هم داشته باشند. عجيب آنكه از نقطهنظر روابط انساني، جدايي و كاهش رويايي چهره به چهره، به صورت مشخصة اصلي عصر اطلاعات درآمده است. درعين حال، احساس بياعتمادي به ديگران از جمله دوستان و همسايگان يكي از نشانههاي بارز اين عصر است. در واقع يكي از پر رونقترين تجارتهاي عصر اطلاعات مربوط است به انبوه ابزارآلات پيچيدة امنيتي (از قبيل دوربينهاي مخفي، آژيرهاي خطر، چراغهاي خطر، قفلهاي الكترونيكي، زنجيرها، افشانهها، بوقهاي هشدار دهندة و غيره)، در بازاري كه توسط مشتريان پر سوءظن به مصرف ميرسد. يعني كساني كه بيشتر تمايل به محبوس ساختن خود دارند به جاي اينكه پا از دايرة تنگ و خود ساختة تنهايي فراتر نهند و براي زدودن ترس از ضمير خود نسبت به ديگران به فعاليت برخيزند و به ايجاد راهحلهاي ماندگار انساني، و نه تكنولوژيكي، دست يازند و فرهنگ سوء ظن و ترس را به فرهنگ اعتماد، همكاري و احترام متقابل مبدل سازند.
به نوشته مارشال مك لوهان و بروس اس. پاورز «انسان الكترونيكي داراي مغزي خارج از جمجمه و سلسله اعصابي بر روي پوست ميباشد. يك موجود تند مزاج كه از خشونت آشكار پرهيز ميكند. شبيه عنكبوتي چمباتمه زده روي تارهاي مرتعش خود كه تارهاي ديگران نيز ميلرزاند. اما اين موجود گوشت و خون ندارد، بلكه بيشتر به يك شئي در بانك اطلاعاتي ميماند كه بي دوام است و به سرعت فراموش ميشود و از اين واقعيت خشمگين است.»
(Marshall Mcluhan & Bruces.Powers 1984)
ديگر اينكه در محيط امروزي كه ساخته و پرداختة رسانههاست، مردم فرهنگهاي مختلف دربارة «ديگران» و حتي خودشان بيشتر براساس تصويرسازيهاي رسانهها قضاوت ميكنند. بدين ترتيب در ارتباطات ميان فردي و همچنين در مراودات اقتصادي و سياسي، تصاوير قالبي كه توسط رسانهها تدارك ديده شده و در اذهان عامه نقش بسته، بر نحوة نگرش افراد نسبت به يكديگر تأثير بسزايي گذاشته است. به بيان ديگر، نگرش مردم از «ديگران» مجموعاً براساس آن چيزهايي است كه از طريق رسانههاي جمعي ديده، خوانده يا شنيدهاند. در واقع رسانههاي جمعي معاصر – روزنامهها، مجلات، كتابها، موسيقي، تصاوير متحرك، راديو، تلويزيون – عملاً بر تمامي جنبههاي زندگي بشر تأثير گذاردهاند. اينها تعيين كنندة چشمانداز ما از جهان، نحوة نگرش به ديگران و مهمتر از همة نحوة كنش متقابل ما با ديگران ميباشند. (كمالي پور، 1995) بعنوان نمونه، رسانههاي امريكا اغلب بازتابي منفي از خاورميانه ارائه ميكنند. از اين رو، موانع دائمي، بلايا، كودتاها، شورشها و فعاليتهاي تروريستي كه بطور مرتب گزارش ميشوند، تصويري ناپسند و خشن را از فرهنگها و مردم خاورميانه، در امريكا و ساير كشورها تقويت ميكنند. (كمالي پور، 1996) قدرت ارابان دهكدة نوين جهاني و قلمرو آنها از هر زمان ديگري بيشتر است. در نتيجه «دست اندركاران رسانهاي جهان سوم بر اين باورند كه رسانههاي خبري مسلط همچون شبكههاي تلويزيوني امريكا، CNN و شركتهاي مختلطي همچون شركت نوين روبرت مرداك هر چه بيشتر به بسط دامنة تحريف و پيشداوري از طريق سيستم خبري بين المللي ميپردازند.»(Altschull,1995,p.386)
š آموزش در عصر اطلاعات
تا آنجا كه به آموزش مربوط است، تكنولوژي اطلاعات به سرعت ما را به سمت آموزش انفرادي ومتقابل سوق ميدهد. ادغام تكنولوژي مخابراتي و رسانههاي جمعي نه تنها دانشجويان، آموزگاران و پژوهشگران را به توليد اطلاعات توانا ميسازد بلكه به آنها امكان ميدهد تا از چند طريق شامل شبكههاي رايانهاي، تلفن و تلويزيون كابلي، به مواد آموزشي، تفريحي و ديگر الاعات دست يابند. آنها همچنين قادر خواهند بود در فرآيند يادگيري از طريق انواع خدمات اطلاعاتي – تعاملي به صورت صدا، متن، تصوير و يا چند رسانهاي مشاركت نمايند.
به گفته نورمن واگنر (Norman Wagner) ازدياد رسانههاي داراي كنش متقابل، متناسب با نيازها باعث حركت آموزش عالي به سمت الگوي جديدي از نحوة ارائه دروس ميگردد. (Wagner,1996,p10) يعني اينكه هم آموزگاران وهم دانشجويان علاوه بر تسلط در زمينةء بكارگيري تكنولوژي كنش متقابل، ميبايست روشهاي سنتي آموزش را مطابق شرايط نسل جديد دانشپژوهان به اجرا درآورند؛ دانشپژوهاني كه تحت تأثير اُنس و الفت با تلويزيون، بيشتر از گرايشي تصويري برخوردارند تا نوشتهخواني و به طور فزايندهاي از كامپيوتر براي كسب اطلاعات استفاده ميكنند در واقع ميتوان جنبههاي اصلي الگوي آموزشي پديد آمده را در بسياري از مؤسسههاي آموزشي ايالات متحده و جاهاي ديگر مشاهده كرد. مدارس و دانشگاهها به سمت رايانهاي شدن پيش رفتهاند و طيفي از خدمات را مانند امكانات ويدئو، با كنش متقابل و اتصال به شكبههاي جهاني چون اينترنت، كامپيوسرو، امريكا آن لاين، پروديجي و امثالهم به دانشجويان ارائه ميدهند. كلاسهاي الكترونيكي يا به بياني ديگر مجهز به امكانات رايانهاي، به مشخصة عمده بسياري از مؤسسات آموزشي از جمله دانشگاه پوردو (Purdue) تبديل گرديده است. در واقع بسياري از دانشكدهها برنامههاي آموزشي زيادي شامل چاپ، دورنويس، ويدئو، صدا و گرافيكهاي رايانهاي براي ارائه تدارك ديدهاند كه دانشپژوهان ميتوانند از طريق كلاسهاي الكترونيكي يا كنفرانس از راه دور و يا كامپيوترهاي خانگي متصل به شبكه از آنها بهره ببرند. در بسياري از دانشگاهها، دانشكدهها و دانشجويان از پست الكترونيكي براي انجام بحث با دانشجويان كه از طريق شبكههاي تلويزيون آموزشي با آنها در ارتباطاند استفاده ميكنند. به نظر ميآيد گرايش عمده به سمت يادگيري انفرادي، گروهي و از راه دور، از طريق تعدادي منابع به هم پيوسته مثل كتب درسي، ويدئو، فاكس، تلفن، تلويزيون و كامپيوتر ميباشد. بدين ترتيب، دانشجويان آينده با معلمين واساتيد خود تماس چهره به چهرة كمتري داشته و يا در بعضي موارد اصلاً تماس نخواهند داشت. حتي امروزه بسياري از دانشگاههاي امريكا به دانشجويان اجازه ميدهند براي درخواست و يا حتي ثبتنام يا پرداخت شهريه به صورت الكترونيك و از طريق فاكس، تلفن يا كامپيوتر اقدام نمايند.
اهميت آموزش از راه دور، از طريق شبكههاي رايانهاي و ويدئو با كنش متقابل به طور روزافزوني در سطح جهان در حال افزايش است بطور مثال، دانشجويان سرتاسر جهان هم اكنون ميتوانند از طريق AT&T و ديگر شبكهها، و به كمك مودمهاي تلفني، آرا و فرهنگهاي خود را مبادله كنند و به حل مسائل بپردازند. به كمك ويديو با كنش متقابل و كنفرانس از راه دور، دانشجويان و معلمين در همه جاي دنيا قادر به شركت در بحث با كارشناسان دربارة موضوعات مختلف از سياست گرفته تا محيط زيست ميباشند. درآيندهاي نزديك اين امكان براي دانشجويان در ايران و ديگر كشورهايي كه مجهز به ابزار تكنولوژيكي عصر اطلاعات هستند، فراهم خواهد آمد تا در دورههاي ارائه شده توسط دانشگاههاي ژاپن يا امريكا ثبتنام كنند، حتي اگر زبان يكديگر را نفهمند! چرا كه به كمك جادوي تكنولوژي اطلاعات يعني ترجمه همزمان از يك زبان به زبان ديگر و يا يك زبان به چندين زبان ديگر اين امكان خواهد بود كه دانشجويان از هر نقطهاي از جهان بتوانند در فرآيند ياديگري شركت جويند بدون اينكه حتي خانه خود را ترك نمايند! نيازي به ذكر اين نكته نيست كه الگوهاي سنتي اموزش و يادگيري به سرعت رو به كهنگي ميرود. معهذا، دانش و آموزش رسمي نقش اساسي خود را در عصر اطلاعات حفظ خواهد كرد. به رغم پيتر دراكر (Peter Drucker): «دانش منبع كليدي براي قدرت نظامي واقتصادي هر ملتي درآمده است. واين دانش را تنها ميتوان به صورت كلاسي آموخت. چيزي كه به هيچ كشوري خاصي وابسته نيست. امري است قابل حمل كه ميتواند در هرجايي با سرعت و به ارزاني به وجود آيد. سرانجام اينكه تغيير پذير است.»(Drucket,1995,p76)
عدم توازن اطلاعات و تفوق فرهنگي
به گفته مارك دي آلين (Marck D.Alleyne) « ارتباطات و قدرت با هم مربوط هستند زيرا ارتباطات منعي است كه ميتواند در اعمال قدرت، بكار گرفتة شود». (Alleyne,1995,p.4) وي سپس براي نشان دادن اين قضيه به گسترش «فرهنگ عاميانة» امريكايي در سرتاسر جهان اشاره ميكند طي قرنهاي متمادي، كشورهاي درحال توسعه همواره زير سلطة سياسي و اقتصادي غرب قرار داشتهاند. در اين فرآيند حتي فرهنگ و سياست بومي آنها نيز از گزند دخالت قدرتهاي غربي مصون نمانده است. امروزه، از بابت توليد و توزيع محصولات فرهگي همچون سينما، موسيقي، ويدئو، برنامههاي تلويزيوني و غيره، امريكا يكه تاز ميدان در بازار جهاني بوده است. بنابراين موضوعات مشاجره برانگيزي همچون دخالت فرهنگي، استعمار فرهنگي، تسلط فرهنگي، اآلودگي فرهنگي يا جريان يكسويه اطلاعات كه همگي زمينهساز بحثهاي جديد در دهههاي اخير بودهاند، براي يك دورة قابل پيش بيني ديگر، همچنان در زمرة مباحث مربوط به ارتباطات بين المللي، به ويژه در بين كشورهاي در حال توسعه باقي خواهد ماند. طبق نظر توماس مك فيل (Thomas Mcphail)، « هر چقدر حجم اطلاعات از خارج بيشتر باشد، به همان نسبت تهديد براي فرهنگهاي بومي در آينده باقي خواهند ماند.» (Mcphail, 1987,p287)
از سوي ديگر طبق مندرجات صفحات 30 و 31 گزارش «هيئت رسيدگي به زمامداري جهاني» (1995)، قرار گرفتن در معرض فرهنگها و شيوههاي زندگي بيگانه از طريق رسانهها ميتواند هم برانگيزنده و هم سست كننده باشد و هم تحسين و هم حسادت برانگيزد. نگراني در اين باره كه تسلط رسانهها فراملي موجب تجانس فرهنگي و لطمه زدن به فرهنگهاي بومي ميگردد صرفاً محدود به كشورهاي غير غربي ميشود. بسياري مردمان نگران اين هستند كه تصاوير رسانهاي باعث تشديد اخلاق مصرفگرايي در كشورهايي گردد كه هنوز مراحل آغازين پيشرفت را طي ميكنند. به اين نكته نيز ايد اشاره كرد كه در توانايي دسترسي به اطلاعات و توزيع حتي ابتداييترين تكنولوژيها، نوعي عدم توازن جدي به چشم ميخورد. به طور مثال «دو ميليارد نفر، يعني بيشتر از يك نفر از هر سه نفر مردم جهان هنوز از داشتن برق بينصيب ماندهاند. در سال 1990 مجموعة كشورهاي بنگلادش ، چين، مصر، هندوستان، اندونزي و نيجريه از تعداد تلفنهاي كمتري نسبت به كانادا كه تنها 27 ميليون نفر جمعيت دارد برخوردار بودند.» به علاوه به گفته حميد مولانا (Hamid Mowlana)، علي رغم پيشرفتهاي حاصله تكنولوژيكي و علمي شامل رشد شگرف ارتباطات و نرم افزار و سختافزارهاي اطلاعاتي در چند دهة گذشته، بخش اعظم ساكنين همين دهكدة جهاني همچنان در شرايط دور از شأني از نظر سطح سواد، بيماري، گرسنگي، بيكاري و سوء تغذيه بسر ميبرند و هنوز از داشتن ابزار ابتدايي ارتباطات نوين وعلمي بيبهرهاند.(Mowlana,1995,p396)
علي رغم رشد توليدات رسانهها جمعي درجهان، كشورهاي صنعتي كشورهاي صنعتي امريكاي شمالي و اروپا و ژاپن همچنان در صدر قلمرو ارتباطات قرار دارند. تكنولوژيهاي اطلاعاتي به وضوح دو طبقه جديد در جهان به وجود آورده است: 1) فقراي اطلاعاتي كساني كه از نظر اطلاعات فقيرند. يعني آنها كه از داشتن ابزار يا دانش رسيدن به بزرگراههاي اطلاعاتي محروماند. 2) ثروتمندان اطلاعاتي، كساني كه از اين بابت غني هستند، هم ابزار و هم دانش آن را دارند و هم اكنون در اين بزرگراه شتابان به سمت اينده در حركتاند.
خلوت وحفظ حريم در عصر اطلاعات
<!--[if !supportLists]-->- <!--[endif]-->خلوت، بهويژه از نوع فردي آن، آن طور كه تا پيش از شيوع رايانهها ميشناختيم، از بسياري كشورهاي پيشرفته رخت بسته است. تمام انواع بانكهاي اطلاعاتي درخصوص هر كسي كه به نوعي از ابزارهاي عصر ارتباطات (از قبيل كارتهاي اعتباري، تلفن، رايانه و غيره) استفاده ميكند، زائيده نهادهاي مختلف مالي از جمله بسياري از كارگزاران دولتي و غير دولتي است. در واقع امحاي خلوت فردي در كشور پيشرفتهاي همچون امريكا، با اعلام اخير بعضي از شركتهاي عمده به اوج خود رسيد كه به موجب آن مكالمات تلفني كارمندان احتمالاً استراق سمع خواهد گرديد تا نسبت به كاري بودن يا خصوصي بودن آن اطمينان حاصل شود. البته دوربينهاي مخفي نيز بطور معمول حركات مردم را در داخل و خارج فضاهاي عمومي زير نظر دارند، به علاوه بايد به عواملي اشاره كرد كه اقدام به جمعآوري، دستهبندي، ردهبندي و نگهداري اطلاعات مربوط به افراد ميكنند. اين بانكهاي اطلاعاتي كه مواردي چون عادات، علايق دلبستگيهاي اجتماعي، عرفي يا سياسي افراد را در بردارد، درصورت درخواست به هر يك از كارگزاران تجاري، غير تجاري و دولتي فروخته خواهد شد. شركتهاي تجاري كه دائماً به دنبال مشتريان جديد براي محصولات خود هستند از اين بانكهاي اطلاعاتي به طور منظم استاده ميكنند. در سيستمهاي سرمايهداري، اطلاعات خصوصي مبدل به اطلاعات عمومي و كالاي اساسي جديدي ميشود كه توسط مجموعهاي از عوامل دارندة اين نوع اطلاعات به هر كس كه راغب باشد خريد و فروش ميگردد!
به همين ترتيب، در سطح جهاني، فقدان يك سازمان منطقي براي پاسداري از خلوت فردي، زنگ خطري براي بسياري افراد آگاه به صدا درآورده است. برخي چنين ادعا ميكنند كه محدوديت جريان اطلاعات ممكن است مانعي در راه تجارت آزاد يا صادرات و واردات آزاد اطلاعات به وجود آورد. اما برخي ديگر بر اين باورند كه جريان آزاد اطلاعات نه تنها به دخالت در خلوت افراد منجر ميگردد، بلكه در اين بين ممكن است عدهاي يا ملتهايي كه هيچ برنامهاي براي پاسداري از اطلاعات ندارند و يا در اين زمينه براي خود اختيارات بيش از حد قائلند، از اين اطلاعات سوء استفاده كنند. سازمان همكاريهاي اقتصادي و توسعه (OECD) از آغاز دهة 60 دربارةء كاربرد رايانه و جريان فرامرزي اطلاعات (TDF) بررسيهايي انجام داده است. در همين مورد راهنماييهاي زيادي نيز درخصوص صيانت از شاخصهاي اطلاعات در اختيار گذارده و به توازني بين صيانت از خلوت فردي و برسميت شناختن اصل جريان آزاد اطلاعات دست يافته است. مع ذالك شركتهاي تجاري مرتباً‌بر اين باور بودهاند كه هر نوع محدوديت به بهانه صيانت از اطلاعات، در فعاليت آزاد اطلاعاتي در سطح جهان ايجاد اخلال خواهد كرد. (Hamelink,1994). موضوعات مربوط به خلوت و صيانت از اطلاعات در مرتبة ملي و بين المللي همچنان از دل نگرانيهاي افراد، كارگزاران دولتي و غير دولتي، شركتها و امثالهم در سالهاي آينده باقي خواهد ماند.
نتيجهگيري
آنچه همگان دربارهاش اتفاق نظر دارند آن است كه تكنولوژيهاي ارتباطي نوين در كنار انواع قديمي آن، عملاً مرزهايي را كه زماني مردم و فرهنگهاي مختلف را از جهت اقتصادي، جغرافيايي و سياسي از هم جدا ميساخت، برداشته است. بررسي كوتاه حاضر دربارة تاثير تكنولوژي اطلاعات بر فرهنگها و افراد، تنها به لايههاي خارجي پديده معاصري پرداخته است كه بسيار پيچيده، چند بعدي و گسترده است واز قدرت دگرگوني حيرتآوري در همة زمينهها – آموزش, علوم، تكنولوژي ، اقتصاد، سياست، فرهنگ و روابط انساني – براي هميشه برخوردار است. در يك چنين محيط برانگيزنده از نظر تكنولوژي، با توسل به جملهاي كليشهاي، بايد اذعان كرد كه «آينده از آن كساني است كه خود را برايش مهيا ساختهاند»، و اين آمادگي را ما بايد به وجود آوريم، نه تنها براي خودمان بلكه براي كساني كه پس از ما خواهند آمد. تكنولوژيهاي عصر اطلاعات را ميتوان مثل شمشير دولبه به شمار آورد. از يك طرف به فاصله اطلاعاتي بين «دارها»و «ندارها» يا «فقراي اطلاعاتي» و «ثروتمندان اطلاعاتي» دامن زده است، و از طرف ديگر فرصتي استثنايي براي بسياري از گروههاي حاشيهاي پديد آورده به نحوي كه اكنون ميتوانندحرفهاي خود را كه در گذشته خريداري نداشت از طريق كانالهاي ارتباطي جهاني و فراگير، همچون اينترنت منتشر سازند. بدون شك دركشورهاي در حال توسعه هر چه مردم به گذشته كمتر تكيه كنند و نظر خود را بيشتر معطوف به ترسيم آينده سازند و براي اين منظور از ظرفيتهاي شگرف تكنولوژيهاي ارتباطي نوين بهرهبرداري كنند، آمادگي رويارويي بهتري با چالشهاي پديدار شده عصر اطلاعات و نيروهاي رقيب آن در سطح ملي و بين المللي پيدا خواهند كرد.
با توجه به توضيحات قبل و با نگاه به مشخصات « عصر اطلاعات» اشارة احتياط برانگيز جي. هربرت آلتشول (J.Herbert Altschull) ، براي نتيجهگيري از اين مقاله مقبول به نظر ميرسد:
« اطلاعات براي همة ما فراهم شده است هر چند مردم فقير و غني به طور يكسان بدان دسترسي ندارند. با اين وجود، در بهترين حالات، اطلاعات و دانش يكي نيستند و اشتباه مهلكي است اگر آن دو را با هم اشتباه بگيريم. دانش ممكن است، آن طور كه همواره گفتهاند، عين قدرت باشد، ولي دانش حقيقي تنهاب طور منظم، منطقي و پي در پي حاصل ميشود. «ب» بايد پس از «الف» بيايد، قبل از آن ميسر نيست. به راستي كه اطلاعات بيش از اندازه ميتواند خسارت يا مانعي براي دانش باشد.
